Ὁ ὑψηγόρος ἐπίσκοπος, ἅγιος Γρηγόριος ὁ Νύσσης, μᾶς λέγει ὅτι ὅποιος ἄφησε τόν παλαιό ἄνθρωπο καί ἔκανε τήν πνευματική ἀφαίρεση τοῦ καλύμματος (τῶν παθῶν) τῆς καρδίας, αὐτός, ἄνοιξε στήν ψυχή του τήν εἰσοδο γιά νά εἰσέλθει ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ ὁ Χριστός, τόν Ὁποῖον ἡ ψυχή ὡς ἔνδυμα θεῖο φτιάχνει γιά τόν ἑαυτό της: «Ὁ τόν παλαιόν ἀπεκδυσάμενος ἄνθρωπον καί περιελών τῆς καρδίας τό κάλυμμα, ἤνοιξε τῷ Λόγῳ τήν εἴσοδον, ὅν ἐντός γενόμενον ἔνδυμα ποιεῖται ἑαυτῆς ἡ ψυχή, κατά τήν τοῦ ἀποστόλου ὑφήγησιν».99 Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ἡ πνευματική πατρότητα, ὅταν λειτουργεῖ ὀρθά καί θεολογικά μέσα στό πλαίσιο τῆς Ἐκκλησίας, συντελεῖ στήν «ἀφαίρεση τοῦ καλύμματος τῶν παθῶν» καί προπαρασκευάζει τήν εἴσοδο τοῦ Λόγου στόν ἄνθρωπο. Τό προκείμενο τῆς Πατερικῆς Θεολογίας καί ἡ ἀπώτερη σκοποθεσία της, εἶναι ἡ χαρισματική θέωση τοῦ ἀνθρώπου100, μέ τήν ἐν Χριστῷ δυναμικότητα τῆς πορείας του ἀπό τό «κατ᾿ εἰκόνα» στό «καθ᾿ ὁμοίωσιν» μέσα στό Σῶμα τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Λόγου τοῦ Θεοῦ, τήν Ἐκκλησία. Αὐτόν τό στόχο, μέ σαφῆ καί περιεκτικό τρόπο ἐκθέτει ὁ Μ. Ἀθανάσιος στή φράση πού θά καταστεῖ μετέπειτα ὡς ἡ ἐπιτομή τῆς Πατερικῆς σωτηριολογίας101: «Αὐτός (ὁ Χριστός) ἐνηνθρώπησεν, ἵνα ἡμεῖς θεοποιθῶμεν».102 Πρός τόν σκοπό αὐτόν ἀποβλέπει ἡ ὅλη διακονία τῆς πνευματικῆς πατρότητος στόν χώρο τῆς Ὀρθοδοξίας, ὅπως ἐκ τῶν ἀνωτέρω ἐκτεθέντων ἔχει καταδειχθεῖ.
Στό βιβλίο αὐτό, προσπαθήσαμε νά παρουσιάσουμε τήν ἔννοια τῆς πνευματικῆς πατρότητας, πῶς ὑπάρχει καί λειτουργεῖ στήν Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ.
Εἶδαμε πῶς στήν Παλαιά Διαθήκη ἀποτυπώνονται τά χαρακτηριστικά τῆς πνευματικῆς πατρότητας στό πρόσωπο τῶν Δικαίων τῆς ἐποχῆς ἐκείνης καί τῶν Προφητῶν, οἱ ὁποῖοι καθοδηγοῦν τόν λαό τοῦ Ἰσραήλ. Εἴδαμε ἐπίσης, πῶς λειτουργεῖ στήν Καινή Διαθήκη ἡ πνευματική πατρότητα μέ τήν ἀνανοηματοδότηση πού ἐδόθη σ᾿ αὐτήν, ἀφοῦ ὁ Θεάνθρωπος Ἰησοῦς Χριστός, προσλαμβάνοντας μέ τήν Ἐνανθρώπησή Του τή δική μας φύση, ἀνακαίνισε καί ἀναγέννησε τούς εἰς Αὐτόν πιστεύοντας και αὐτή ἡ ἄνωθεν γέννηση γιά μᾶς τούς πιστούς συντελεῖται μέ τό Ἅγιο Βάπτισμα καί τή μετοχή στά χαρίσματα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.
Στή συνέχεια, κανανοήσαμε πῶς μέσα στήν ὀρθόδοξο Παράδοσή μας λαμβάνει χώρα ἡ ἐν Χριστῷ ἀναγέννησή μας, πῶς λειτουργεῖ ὁ ρόλος τῆς πνευματικῆς πατρότητας, διά δύο ὁδῶν καί διαστάσεων, τῆς γενικῆς (μυστήριο τῆς ἱερωσύνης) καί τῆς εἰδικῆς (λειτούργημα πνευματικοῦ - ἐξομολόγου), πῶς ἀκόμη διά τοῦ μυστηρίου τῆς Μετανοίας πού διακονοῦν οἱ πνευματικοί Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ἐπανασυνδεόμαστε στό κυριακό σῶμα καί τήν κοινωνία μέ τόν Χριστό καί τούς ἀδελφούς μας, ἀπό τήν ὁποία κοινωνία μᾶς ἀποξενώνει ἡ ἁμαρτία καί ἀλλοτρίωση ἀπό τόν Θεό πού εἶναι ἡ ἀληθινή Ζωή.
Κατόπιν εἰσήλθαμε στήν «καρδιά» τοῦ θέματος τῆς πνευματικῆς πατρότητας, πού συνδέεται μέ τήν ἱερά ἐξομολόγηση.
Ἔπειτα εἴδαμε ποιά εἶναι τά εἰδικά προσόντα πού πρέπει νά κοσμοῦν τούς πνευματικούς πατέρες οἱ ὁποῖοι μετέρχονται τό ὑψηλό λειτούργημα καί θεῖο ἔργο τῆς θεραπείας ψυχῶν καί τῆς ἀφέσεως τῶν ἁμαρτιῶν.
Ἐπιπλέον, γνωρίσαμε πῶς λειτουργεῖ ἡ πνευματική πατρότητα μέσα στά πλαίσια τῆς Μοναχικῆς πολιτείας, ἡ ὁποῖα εἶναι θεοσύστατος θεσμός μέσα στήν Ἐκκλησία μας καί συνιστᾶ κατά κάποιον τρόπο τήν ἀριστοκρατία τοῦ χριστιανισμοῦ.
Στό ὄγδοο καί τελευταῖο Κεφάλαιο, ἐπισημάναμε τίς παρεκκλίσεις καί ἀποκλίσεις ἀπό τόν κατά Θεόν σκοπό τῆς πνευματικῆς πατρότητας, φαινόμενα τά ὁποῖα κατά καιρούς λαμβάνουν χώρα καί βλάπτουν τούς πιστούς καί δημιουργοῦν διάφορα προβλήματα μέσα στήν Ἐκκλησία.
Ἀξίζει, ὡστόσο, νά παρατεθοῦν αὐτούσια τά ἑξῆς περιεκτικά καί οὐσιώδη λόγια περί τῆς πνευματικῆς πατρότητας στήν Ἐκκλησία μας: «Ἡ πνευματική πατρότητα εἶναι ἡ ἀποκάλυψη τῆς μοναδικῆς πατρότητας τοῦ Θεοῦ, τῆς Πηγῆς τῆς κάθε πνευματικῆς καί σαρκικῆς πατρότητας, εἶναι ἡ φανέρωση τῆς ἀγαθότητας καί τῆς πρόνοιας τοῦ Θεοῦ για τους ἀνθρώπους μέσῳ θεοποιημένων ἀνθρώπων πού ἀγαποῦν τους συνανθρώπους τους και προνοοῦν γι᾿ αὐτούς κατ᾿ εἰκόνα του. Ἔχοντας θεμελίωση στήν πατρότητα τοῦ Θεοῦ, ἡ πνευματική πατρότητα εἶναι μιά συνεχής καί ἀδιάλειπτη διαδικασία. Δέν ταυτίζεται μέ μία μόνο φάση τῆς βιοτῆς τοῦ πνευματικοῦ πατρός ἤ τέκνου, ἀλλά γίνεται τρόπος ζωῆς».103
Κάθε συζήτηση, λοιπόν, γιά τήν πνευματική πατρότητα πού ἐνεργεῖται μέσα στήν Ἐκκλησία, αὐτομάτως ἀνάγει τό νοῦ στόν Θεό Πατέρα, τήν ἀρχή, αἰτία καί πηγή τῆς θεότητας. Ὅπως κάθε πατέρας βιολογικός ἀγαπᾶ, φροντίζει καί μεριμνᾶ γιά τά τέκνα του, ἔτσι καί ὁ πνευματικός πατέρας στό πλαίσιο τῆς Ἐκκλησίας, διασφαλίζει τήν πνευματική συγκρότηση τῶν τέκνων του διά μέσου τῶν θείων Μυστηρίων, ἀλλά καί τοῦ καινοῦ καί ἐσχατολογικοῦ ἀθλήματος τῆς Μετανοίας, ὥστε νά μετασκευασθοῦν σέ «υἱούς φωτός». Ἔχουν σχέση ὅμως ὀντολογική οἱ πνευματικοί πατέρες μέ τό φῶς; Ἔχουν προσωπική μέθεξη φωτός ἔστω καί σέ μικρό βαθμό, ὥστε ἐμπειρικά νά καθοδηγοῦν τά πνευματικά τους τέκνα; Τουλάχιστον ἄς ὑπάρχει ἡ αἴσθηση τῆς ἀναξιότητος, ὁ διαρκής ἀγώνας τῆς καθάρσεως καί ὁ ὑγιής φόβος τοῦ Θεοῦ καί αὐτά θά ὁδηγοῦν σέ μία κατά Θεόν ποιμαντική καθοδήγηση τῶν λογικῶν προβάτων τοῦ Χριστοῦ..
Θά τελειώσουμε τήν ἐργασία μας αὐτή, τοποθετώντας ἐνώπιόν μας ὡς πνευματικό καθρέπτη κάποιο συγκλονιστικό κείμενο τοῦ «παθόντος τά θεῖα καί εἴτα μαθόντος», πνευματεμφόρου Πατρός, Συμεών τοῦ Ν. Θεολόγου. Ὁ ἅγιος, στό συγκεκριμένο κείμενο, τονίζει ἐμφαντικά, ὅτι ὅσοι δέν ἔχουν ἀξιωθεῖ τῆς ἀκτίστου ἐμπειρίας τοῦ φωτός, ζοῦν στήν πρό τῆς Χάριτος ἐποχή, εἴτε εἶναι μικροί, εἴτε μεγάλοι στά ἐκκλησιαστικά ἀξιώματα, πατριάρχες, ἀρχιερεῖς, ἡγούμενοι, ἱερεῖς, μοναχοί, λαϊκοί. «Ἡμεῖς μαρτυροῦμεν ὅτι ὁ Θεός φῶς ἐστί καί οἱ αὐτόν καταξιωθέντες ἰδεῖν, πάντες ὡς φῶς ἐστί καί οἱ λαβόντες αὐτόν ὡς φῶς αὐτόν ἔλαβον, ὅτι προπορεύεται ἔμπροσθεν αὐτοῦ τό φῶς τῆς δόξης αὐτοῦ καί δίχα φωτός ἀμήχανον ἐστι φανῆναι αὐτόν. Καί οἱ μή ἰδόντες τό φῶς αὐτοῦ, οὐδέ ἐκεῖνον εἶδον, ὅτι ἐκεῖνος τό φῶς ἐστί. Καί οἱ μή λαβόντος τό φῶς οὔπω τήν χάριν ἔλαβον…Οἱ δέ μήπω τοῦτο παθόντες ἤ ἀξιωθέντες, πάντες οἱ τοιοῦτοι ὑπό τόν πρό τῆς χάριτος νόμον εἰσί, δοῦλοι καί μαθηταί δούλων καί ἀκροαταί νόμου καί τέκνα παιδίσκης καί υἱοί σκότους τυγχάνουσι, κἄν βασιλεῖς, κἄν πατριάρχαι, κἄν ἀρχιερεῖς, κἄν ἱερεῖς κἄν μονάζοντες, κἄν ἀσκηταί κἄν ἡγούμενοι, κἄν ἀσθενεῖς κἄν ὑγιεῖς τῷ σώματι πέλωσι».104
Ἔτσι, ὁ φωτοφόρος καί θεόπτης Συμεών, προσδιορίζει μέ βάση τήν πατερική καί ἀσκητική παράδοση τίς προϋποθέσεις τῆς πατρότητας. Καί συνάμα ὁριοθετεῖ κατά τρόπο σαφῆ τή διάκριση τῶν πνευματικῶν χαρισμάτων στήν Ἐκκλησία. Συνεπῶς, ἡ καρποφορία τῶν πνευματικῶν ἀρετῶν ἀπαιτεῖ καί τήν ἀνάλογη εἰσδοχή καί δεκτικότητα τοῦ πιστοῦ. Τοῦτο συνιστᾶ τόσο ἔργο τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ὅσο καί τῆς ἀνθρωπίνης συνεργίας. Τό φῶς, δέν γνωρίζει πνευματικά ἤ κοσμικά ἀξιώματα, ἀφοῦ πηγάζει ἄνωθεν. Τό φῶς διαχέεται καί μεταμορφώνει μόνο ὅσους βαδίζουν στό φῶς καί εἶναι πρόθυμοι νά μεταλλαχθοῦν ἐν τῷ φωτί τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, γινόμενοι οἱ ἴδιοι υἱοί φωτός καί κήρυκες λαμπροί τοῦ ἀνεσπέρου φωτός τῆς Ἀναστάσεως.
____________________________________________________________
1 Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Περὶ τοῦ μὴ δημοσιεύειν τὰ ἁμαρτήματα τῶν ἀδελφῶν, ΜPG 51, 354
2 Ἰγνατίου Ἀντιοχείας, Ἐπιστολή, Ἐφεσ. 7, 2.
3 Μ. Βασιλείου, Ἀσκητικαί διατάξεις, 20, 1, MPG. 31, 1389D. Βλ. ἐπισκόπου Σοφιανοῦ CHEORGHE PATRUNJEL, «Ἡ πνευματική πατρότητα κατά τόν Μέγα Βασίλειο» (Διατριβή), Θεσσαλονίκη 2009, σελ. 33.
4 Ἰω, 3, 3: «Ἐάν μή τις γεννηθῇ ἄνωθεν, οὐ δύναται ἰδεῖν τήν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ».
5 Ἐφ, 4, 13.
6 Βλ. πρωτ. Γ. Μεταλληνοῦ, Ὁ ἱερεύς ὡς ἐξομολόγος, Ἀνάτυπον ἐκ τοῦ περιοδικοῦ «Ἀπόστολος Βαρνάβας», Λυκωσία 1977, σελ. 3.
7 Ἀπολογητικός περί τῆς εἰς τόν Πόντον φυγῆς, Β΄, ΕΠΕ, 1, 94.
8 Ἐξ. 33, 11.
9 Ἀρ. 27, 18 -20.
10 Γ΄ Βασ. 19, 21.
11 Αὐτήν τή θεϊκή στοργή ἐκφράζει ὁ προφητάναξ Δαυΐδ στό στίχο 102, 13 τοῦ ἱεροῦ Ψαλτηρίου του: «καθώς οἰκτίρει πατήρ υἱούς, οἰκτίρισε Κύριος τούς φοβουμένους αὐτόν».
12 Ἰω. 20, 21
13 Ἰω. 10, 30.
14 Ἠσ. 9, 6.
15 Βλ. Κ. Σκουτέρη, Ἡ ἔννοια τῶν ὅρων «θεολογία», «θεολογεῖν», «θεολόγος», ἐν τῇ διδασκαλίᾳ τῶν Ἑλλήνων Πατέρων καί ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων μέχρι καί τῶν Καππαδοκῶν, Ἀθήνα 1972, σελ. 160.
16 Ματθ. 23, 9.
17 Μάρκ. 10, 24.
18 Ἰω. 13, 33.
19 Α΄ Κορ. 4, 15.
20 Γαλ., 4, 19.
21 Πρός Φιλ. 10.
22 Πρός Φιλ. 12.
23 Βλ. ἐπισκόπου Σοφιανοῦ CHEORGHE PATRUNJEL, «Ἡ πνευματική πατρότητα κατά τόν Μέγα Βασίλειο» (Διδακτορική Διατριβή), Θεσσαλονίκη 2009, σελ. 33
24 Β΄ Κορ., 5, 17.
25 Εἰς τήν Θ. Λειτουργίαν, λη΄, MPG. 150, 452 C.
26 Βλ. ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, «Ἡ Θεία Εὐχαριστία καί τά προνόμοια τῆς Κυριακῆς κατά τή διδασκαλία τῶν Κολλυβάδων», ἐκδ. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 602.
27 Περί τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς, λόγος Δ΄.
28 Γρηγορίου Νύσσης, Λόγος Ἀντιρρητικός εἰς τήν Εὐνομίου ἔκθεσιν, ΒΕΠΕΣ, 68, 138.
29 Βλ. Ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, Πρός Θαλάσσιον, περί διαφόρων ἀπόρων, MPG. 90, 644 BC: «Ὅτι τήν εἰς τό μή ὄν ἀπογέννεσιν δέξασθαι τήν τῶν γεγονότων φύσιν προσδοκῶν ὁ διάβολος, ἠγωνίσατο τῆς θείας ἐντολῆς παραβάτην δεῖξαι τόν ἄνθρωπον». Βλ. Ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, Πρός Θαλάσσιον, περί διαφόρων ἀπόρων, MPG. 90, 644 BC.
30 Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, MPG., 35,432 Β.
31 MPG. 64, 14.
32 Βλ. «Ἁμαρτία», εἰς ΘΗΕ, 2, 250.
33 Περί τῶν δύο ἐν Χριστῷ θελημάτων, Κατά Μανιχαίων, MPG. 54, 1589C
34 Βλ. Ὁμιλία «Ὅτι οὐκ ἔστι αἴτιος τῶν κακῶν ὁ Θεός», 8, ΒΕΠ., 54, 96.
35 Γρηγορίου Θεολόγου, Ἀντιρρητικός εἰς τήν Εὐνομίου ἔκθεσιν, ΒΕΠΕΣ, 68, 138, Πρβλ. Ἀθανασίου Ἀγγελοπούλου, Ἡ ἁμαρτία, Ἀθήνα 2002, σελ. 18.
36 Α΄ Καθολ. ἐπιστ. Ἰω., 3, 9.
37 Βλ. Ἰω. Δαμασκηνοῦ: «Πᾶν γάρ τό κτιστόν καί τρεπτόν, μόνον δέ τό ἄκτιστον ἄτρεπτον, καί πᾶν λογικόν αὐτεξούσιον», Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, Κείμενο, μετάφραση, εἰσαγωγή, σχόλια Ν, Ματσούκα, σελ. 100
38 Ἠθικά Νικομάχεια, III,(ΙΙΙ, 3b).
39 Ὑπόμνημα εἰς τούς Ψαλμούς, ΒΕΠ, 45, 351., ὅπου π. Ἀθ. Ἀγγελοπούλου, Ἡ ἁμαρτία, σελ. 26.
40 Διδύμου Ἀλεξανδρέως, Ὑπόμνημα εἰς τούς Ψαλμούς, ΒΕΠ, 45,33.
41 Ἁγίου Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας, Ἑρμηνεία στήν πρός Ρωμαίους, MPG. 74, 789 Α.
42 MPG, 51, 354, Περί τοῦ μή δημοσιεύειν τά ἁμαρτήματα.
43 Στήν μνημονευθεῖσα περισπούδαστη μελέτη τοῦ καθηγητοῦ Δ. Τσελλεγγίδη, ὑπάρχουν πολλά στοιχεία περί ὅλων αὐτῶν καί λεπτομέρειες σημαντικές.
44 Σέ μία ἄλλη μελέτη μας γίνεται λόγος διεξοδικά σχετικά μέ τήν κακόδοξη αὐτή θεωρία καί τήν ἀναίρεσή της ἀπό τήν Πατερική, ὀρθόδοξη Διδασκαλία.
45 Βλ. Δ.Τσελεγγίδη ἀναφερόμενο ἔργο, «Ἡ ἱκανοποίηση τῆς θείας δικαιοσύνης κατά τόν Ἄνσελμο Καντεμβουρίας», σελ. 49.
46 ὅπου π. σελ. 55-56.
47 ὅπου π. σελ. 118.
48 MPG., 61, 478, ( Ὁμλία ΙΑ΄, Εἰς Β΄ Κορινθίους).
49 Σέ κάποια συγγράμματα θεολόγων καί ἱεροκηρύκων τοῦ περασμένου αἰῶνος, ἡ κακόδοξη θεωρία τῆς «ἱκανοποιήσεως», ὅπως λ.χ. στοῦ π. Κωνσταντίνου Καλλινίκου ἀλλά καί στο σπουδαιότατο κατά τα ἄλλα σύγγραμμα τοῦ μεγάλου καί ἐξόχου Κεφαλονήτου ἱεροκήρυκος Ἡλία Μηνιάτη «Διδαχαί καί λόγοι» (στίς ὁμιλίες του στή Μ. Παρασκευή). Ἀλλά καί τό ἔργο τοῦ γνωστοῦ ἀρχιμανδρίτου - ἱεροκήρυκος π. Εὐσεβίου Ματθοπούλου «Ὁ προορισμός τοῦ ἀνθρώπου», ὄχι ἁπλῶς περιέχει, ἀλλά κυριολεκτικά βρίθει ἀπό τήν θεωρία αὐτή, ἡ ὁποῖα καί μετεδόθη μέσῳ τῆς μεγάλης κυκλοφορήσεώς του παρά τῶν θρησκευτικῶν Ὀργανώσεων… Φυσικά δέν ἀποδίδουμε κακή πρόθεση στούς ἀνωτέρω συγγραφεῖς, οἱ ὁποῖοι παρεσύρθησαν εἴτε ἀπό ἄγνοια τῆς πατερικῆς Θεολογίας (δέν ὑπῆρχαν καί οἱ ἐκδόσεις τῶν Πατερικῶν κειμένων πού ὑπάρχουν σήμερα), εἴτε ἀπο τό πνεῦμα τῆς ἐποχῆς, ἀφοῦ ὅπως ὀρθά ἔχει διατυπωθεῖ «ἡ Τουρκοκρατία προσέφερε τό κατάλληλο κλίμα γιά τήν δυνατότητα εἰσαγωγῆς τῆς «περί ἱκανοποιήσεως» διδασκαλίας στήν Ἀνατολή». (βλ. πρωτ. Γ. Μεταλληνοῦ, Λόγος ὡς ἀντίλογος, ἐκδ. Ἀρμός, σελ. 86).
Ὡστόσο, κάποιοι ἔγραψαν ( ὅπως λ.χ. ὁ καθηγητής Χρ. Γιανναρᾶς) ὅτι στό «Ἐξομολογητάριο» τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου ὑπάρχει ἀρκετή δυτική ἐπιροή καί ταύτιση μέ τήν ἐν λόγῳ θεωρία τῆς «ἱκανοποιήσεως». Ἡ ἀπάντηση εἶναι ὅτι μπορεῖ ὄντως νά ἐντοπίζεται λεκτικά/φραστικά ἕνας ἐπηρεασμός λόγῳ ἱστορικῶν συνθηκῶν τῆς ἐποχῆς, πλήν ὅμως, ὁ ὀρθοδοξότατος ἅγιος Νικόδημος καί δεινός Πατερικός Θεολόγος, πολύ ἀπεῖχε ἀπό τίς δογματικές παραχαράξεις καί ἀλλοτριώσεις τῶν παπικῶν! Οὔτε ἐγκλωβίστηκε ἐγνωσμένα στό δικανικό πνεῦμα! Καί αὐτό φαίνεται «ἡλίου φαεινότερον», ἀπό τό γεγονός ὅτι ὁ πεφωτισμένος Νικόδημος ὁμιλεῖ γιά «ἰατρεία» τῆς ψυχῆς μέσῳ τοῦ κανόνος (βλ. «Ἐξομολογητάριον», σελ. 254), γιά νοερά προσευχή καί γιά ἄσκηση τοῦ πιστοῦ, μέσα σέ πλαίσια θεραπευτικά καί ὄχι δικανικά –σχολαστικά. (Περί ἰατρείας, ἐπίσης, κάνει λόγο ὁ ἱερός Νικόδημος, καί στήν ἑρμηνεία του στόν ρβ΄ Κανόνα τῆς Πενθέκτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου). Ὡς «ἱκανοποίηση» δέ, ὁ Ὅσιος δέχεται τόν κανόνα πού πρέπει νά ἐπιβάλλει ὁ πνευματικός πατήρ, ὡς ἄσκησιν μετανοίας τοῦ ἁμαρτωλοῦ, καί μάλιστα κανόνα διττόν, καί σωματικόν καί πνευματικόν (ὅπου π. «Ἐξομολογητάριον», σελ. 79). Σημαντικά περί τῆς ἐν λόγῳ θεωρίας τῆς «ἱκανοποιήσεως» καταθέττει καί ὁ καθηγητής καί πρωτοπρεσβύτερος, π. Βασίλειος Καλλιακμάνης στό κείμενό του μέ θέμα: «Ἡ διδασκαλία περί ἱκανοποιήσεως τῆς θείας δικαιοσύνης στη Νεοελληνική Θεολογία», στό βιβλίο του Θεολογικά ρεύματα στήν Τουρκοκρατία,σελ. 273
50 ΕΠΕ, 7, 87.
51 ΕΠΕ, 31, 497.
52 Βλ. Π. Νέλλα, «Ζῶον θεούμενον», ἐκδ. Περιοδικοῦ «Σύναξη», Ἀθήνα 1981, σελ.210.
53 Βλ. Ἠλία Μηνιάτη, «Διδαχαί καί λόγοι», σελ. 224 -225.
54 Ἁγίου Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, Κατήχησις Φωτιζομένων Β΄.
55 Βλ. Ἀγγελόπουλου Ἰω, Ἡ Μετάνοια, Ἀθήνα 1998, σελ. 339.
56 Ἀναστασίου Σιναΐτου, Ἐρώτησις ΣΤ΄, MPG. 89, 373 C.
57 Πρακτικά Α΄Συμποσίου Ποιμαντικῆς Ψυχολογίας καί Ἐξομολογητικῆς, εἰσήγηση καθηγητοῦ Ἰ. Κορναράκη, ἐκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 29.
58 ὅπου π. σελ. 30.
59 MPG. 51, 144, Λόγος περί τῶν λέξεων «Σαῦλε, Σαῦλε…».
60 Βλ. Συγχωρητική εὐχή Β΄ Εἰς τήν Ἐξόδιον Ἀκολουθίαν, «Δέσποτα Κύριε…»
61 «Κατά τήν ποιότητα τοῦ προσώπου», ὅπως χαρακτηριστικά ἀναφέρει ὁ Ἰωάννης ὁ Νηστευτής.
62 Βλ. τά εἰδικά Κεφάλαια στό Ἐξομολογητάριον.
63 ὅπου π. Πρακτικά Συμποσίου, εἰσήγηση καθηγητοῦ Ἰ. Κορναράκη, σελ. 125.
64 ὅπου π. σελ. 23.
65 Σήμερα, ὑπάρχει στίς θεολογικές σχολές καί ὁ κλάδος τῆς λεγομένης «Ποιμαντικῆς Ψυχολογίας», ἡ ὁποία ἀποτελεῖ μιά ἐξειδικευμένη προσπάθεια γιά τούς συγχρόνους κληρικούς καί ὁ κλάδος αὐτός λειτουργεῖ «στά πλαίσια τῆς ἀναγκαιότητος τῆς συμβολῆς τοῦ ἀνθρωπίνου παράγοντος στό ἔργο τῆς πνευματικῆς ὁλοκληρώσεως καί σωτηρίας τοῦ ἀνθρώπου». Ἰω. Κορναράκη, Ἐγχειρίδιον Ποιμαντικῆς Ψυχολογίας, τεῦχος Α΄, ἐκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1980, σελ. 202.
66 Βλ. Σπ. Τσιτσίγκου, ἄρθρο, Σχέσεις Ποιμαντικῆς καί Ψυχοθεραπείας, μέ ἀφορμή τήν εἰδική ἔκδοση τοῦ JOYRNAL OF PSYCHOLOGY & THEOLOGY, 31/1/2003. Στό συγκεκριμένο ἄρθρο του ὀ καθηγητής – διδάκτωρ Θεολογίας καί Ψυχολογίας, κ. Σπ. Τσιστίγκος, ἐπισημαίνει ἐπίσης μεταξύ ἄλλων, ὅτι οἱ πνευματικοί πατέρες –ποιμένες, δέν στηρίζοουν τή θεραπεία ἁπλά στή «συνειδητοποίηση» τῶν συγκρούσεων τοῦ «ἀσθενῆ», ἀλλά στήν ἐνδυνάμωση τῆς σχέσης του μέ τόν Θεό.
67 Βλ. π. Ἀδαμαντίου Αὐγουστίδη, Ποιμένας καί θεραπευτής, ἐκδ. Ἀκρίτας, σελ. 95.
68 Σέ καμία περίπτωση, βεβαίως, δέν ἐννοοῦμε ὅτι δέν θεραπεύει τή νόσο τῆς ἁμαρτίας ἐν Χριστῷ καί ἕνας ἁπλός, ὀλιγογράμματος, ἀλλά ὀρθόδοξος καί ἐνάρετος πνευματικός πατέρας! Συμβάλλει, ὅμως, ἐπικουρικῶς καί ἡ θύραθεν γνώση, ὅπως δι᾿ ὁλίγων καταδείξαμε, κυρίως στήν ἐποχή μας καί συνεργεῖ στήν ἀρτιότερη ἀνίχνευση, ποιμαντικῶς, τῶν διαφόρων ἐσωτερικῶν λειτουργιῶν, ὅπως ἐλέχθη.
69 Στούς πρώτους χριστιανικούς χρόνους, ἡ ἐξομολόγηση γινόταν φανερά, μέσα στήν Ἐκκλησία, ἐνώπιον παντός τοῦ λαοῦ. Ἀργότερα, καί μέ τή συμβολή τοῦ Μ. Βασιλείου, καθιερώθη ἡ μυστική ἐξομολόγηση στόν πνευματικό πατέρα -ἐξομολόγο καί ἀτόνισε ὁ θεσμός τοῦ «ἐπί μετανοίας πρεσβυτέρου», πού μέχρι τότε ἴσχυε στήν Ἐκκλησία. Βλ. Σωκράτους, Ἐκκλησιαστική ἱστορία, 5, 19, MPG. 67, 613 Α -616 Α καί 617 Α.
70 Ἐδῶ πρέπει νά σημειώσουμε, ὅτι ὑπάρχει κακή ὑπακοή καί καλή καί ἁγία παρακοή. Ὄταν πρόκειται γιά ζητήματα Πίστεως καί ὁ προεστώς (Γέροντας, ἤ ἐπίσκοπος, ἤ Ἀρχιεπίσκοπος, ἤ ἀκόμη καί Πατριάρχης) σφάλλει ἐνσυνειδήτως καί ἀμετανοήτως καί ἀπαιτεῖ ὑπακοή ἀπό τούς ὑπ᾿ αὐτόν, τότε, ἐπιβάλλεται ἡ κατά Θεόν παρακοή, ὅπως ἔπραξαν οἱ Ἅγιοί μας στίς περιπτώσεις αὐτές. Βλ. πρωτ. Θεοδώρου Ζήση, Κακή ὑπακοή καί ἁγία ἀνυπακοή, ἐκδ. «Βρυέννιος», Θεσσαλονίκη 2006. Ἐπίσης, ἡ παρακοή ἐπιβάλλεται καί σέ ζητήματα πού ἅπτονται ἠθικῆς.
71 Βλ. ἀρχιμ. Γ. Καψάνη, Ὀρθόδοξος Μοναχισμός καί Ἅγιον Ὄρος, ἐκδ. Ἱερά μονή Γρηγορίου, Ἅγιον Ὄρος, 1998, σελ. 107 -108.
72 Ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου, Κατηχήσεις, Κ΄, Ἔργα, τόμ. Γ΄, σελ. 30.
73 Εἰς τόν Μέγαν Ἀθανάσιον, ΕΠΕ, 6, 95, μετάφρ.
74 Βλ. πρωτοπρ. Ἀθ. Γκίκα, Ὁ Πνευματικός καί τό μυστήριο τῆς Μετανοίας, ἐκδ. Μυγδονία, σελ. 65.
75 Λόγος Β΄, Ἀπολογητικός περί τῆς εἰς τόν Πόντον φυγῆς, ΕΠΕ, 1, 91, μετφρ.
76 Πρακτικά Α΄ Συμποσίου Ποιμαντικῆς Ψυχολογίας καί Ἐξομολογητικῆς, Ἐπιμέλεια Ἰ.Κορναράκης - Ἀλ. Σταυρόπουλος, ἐκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1981,σελ. 26 -27.
77 Βλ. «Ἐξομολογητάριον», ἐκδ. «Ἅγιος Νικόδημος», Ἀθήνα, σελ. 13 - 14.
78 Βλ. «Πηδάλιον», ἐκδ. Ἀστέρος, σελ. 311.
79 ὅπου π.
80 Βλ. «Ἐξομολογητάριον», σελ. 19 - 20
81 Βλ. «Πηδάλιον», σελ. 312.
82 Ἁγίου Νεκταρίου, Μάθημα Ποιμαντικῆς, σελ. 162.
83 Πρός Τιμ. Α΄, «Ἔλεγξον, ἐπιτίμησον, παρακέλεσον».
84 MPG. 91, 604 D, μετάφραση π. Νικολάου Λουδοβίκου, καθηγητοῦ Θεολογίας, ἀπό τό βιβλίο του, Ἡ Εὐχαριστιακή Ὀντολογία, ἐκδ. Δόμος, Ἀθήνα 1992, σελ. 77.
85 Βλ. Ἁγίου Ἰω. Σιναΐτου, «Κλῖμαξ», ἔκδοση ἱερᾶς Μονῆς Παρακλήτου.
86 Ὑπάρχουν καί κάποιες, ὁλίγες ἐξαιρέσεις μοναχῶν πού κατά τήν κουρά τους δέν ἄλλαξε τό ὄνομα, ἀλλά παρέμεινε τό βαπτιστικό, ἀλλ᾿ ὅμως ἄλλαξε ὁπωσδήποτε ἡ ζωή τοῦ ἀφιερωμένου πλέον στόν Χριστό μοναχοῦ.
87 Βλ. Δ΄ Κανόνα τῆς Δ΄ Οίκουμενικῆς Συνόδου κ.ἄ.
88 Βλ. π. Θ. Ζήση, «Μοναχισμός», ἐκδ. Βρυέννιος, σελ. 36
89 Μεγάλου Βασιλείου, Ἀσκητικαί διατάξεις, 22, 4, MPG. 31, 1409Α
90 Βλ. Θεοκλήτου μοναχοῦ, Διονυσιάτου, Ἀθωνικά ἄνθη, τόμος Α΄, ἐκδ. «Ἀστήρ» (β΄), Ἀθήνα 1993, σελ. 15.
91 Ἡ πρακτική αὐτή τῆς καθημερινῆς ἐξαγορεύσεως τῶν μοναχῶν, τῶν ἐπιδιωκόντων τήν κάθαρσή τους μέ μεγαλύτερη ἐπιμέλεια, δέν συναντᾶται μόνο στό Ἅγιον Ὄρος, ἀλλά εἶναι ἀρχαιοτάτη συνήθεια γιά τούς μοναχούς καί αὐτό μᾶς το διασώζει ὁ ἀναμορφωτής τοῦ μοναχικοῦ βίου Μ. Βασίλειος, ὁ ὁποῖος γράφει ὅτι ὁ μοναχός εὐχαριστεῖ τόν Θεό, προσεύχεται καί ἐξομολογεῖται καθημερινῶς κάθε ἁμάρτημα, «εἴτε ἐκούσιον εἴτε ἀκούσιον εἴτε που καί λανθάνον πλημέλημμα γέγονεν, ἤ ἐν ρήμασιν, ἤ ἐν ἔργοις, ἤ κατ᾿ αὐτήν τήν καρδίαν..», βλ. Ὅροι κατά Πλάτος, 37, 4, MPG. 31, 1016 Α.
92 Ἰεζεκ. λδ΄, 16.
93 Βλ. «Σύγχρονες Ἁγιορείτικες μορφές», ἐκδ. ἱερᾶς Μονῆς Παρακλήτου Ὠρωποῦ Ἀττικῆς.
94 Τό ἀνωτέρω περιστατικό ἀναφέρεται στίς «Σύγχρονες Ἁγιορείτικες μορφές», Σάββας ὁ Πνευματικός, σελ. 55 - 57
95 Θεοκλήτου μοναχοῦ, ὅπου π. , Ἀθωνικά ἄνθη, τόμ. Α΄, σελ. 25.
96 Βλ. πρωτ. Βασιλείου Καλλιακμάνη, Ὁ ἐκκλησιολογικός χαρακτῆρας τῆς ποιμαντικῆς, ἐκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 186.
97 Ἔχουμε δεῖ καί ἔχουμε ἀκούσει ἀνθρώπους, παθολογικά καί προσωπολατρικά προσκολλημένους σέ τέτοιους «ἁγίους» γεροντάδες, νά χωρίζουν τούς ἀνθρώπους σέ «ἡμετέρους» καί ξένους καί νά λέγουν λ.χ. «δέν μιλῶ μέ τόν δεῖνα, διότι ἔφυγε ἀπό τόν γέροντά μας καί πῆγε σέ ἄλλον πνευματικό» κ.ἄ. Αὐτές τίς σφόδρα νοσηρές καταστάσεις, τίς ἀνέχονται, τίς ἐκμεταλεύονται, ἀκόμη δέ, σέ κάποιες περιπτώσεις, τίς καλλιεργοῦν καί τίς συντηροῦν οἱ ἴδιοι οἱ δῆθεν περίφημοι γέροντες, ἱκανοποιώντας τόν ὑπέρμετρο ἐγωϊσμό ἀλλά καί ναρκισσισμό τους καί σπέρνοντας τή διχόνοια μεταξύ τῶν ἀνθρώπων, πράγμα ἐγκληματικό καί ἀντιχριστιανικό… Ὅμως, αὐτό καί μόνο, ἀποτελεῖ δείκτη καί σημεῖο γιά νά καταλάβει ἕνας ἔμπειρος ἄνθρωπος τήν κίβδηλο πνευματικότητα τῶν ἀνωτέρω γερόντων πού ἔχουν πληγώσει πολλές ψυχές καί ἔγιναν αἰτία μεγάλου σκανδαλισμοῦ…
98 Βλ. Ἁγίου Συμεών Νέου Θεολόγου, Ἅπαντα, ἐκδ. Ρηγοπούλου, λόγος ΔΕΚΑΤΟΣ ΠΡΩΤΟΣ, σελ. 71.
99 Βλ. MPG. 44, 1005 A. Πρβλ. τόν σχετικό ὕμνο, ψαλλόμενο κατά τή Βάπτιση: «Ὅσοι εἰς Χριστόν ἐβαπτίσθητε, Χριστόν ἐνεδύσασθε».
100 Βλ. Ὀρθόδοξης καί Δυτικῆς σωτηριολογίας, Περιοδικό Ἅγιος Σπυρίδων, σελ. 23.
101 Θεοχάρη Παπαβησσαρίωνος, Σχεδίασμα ἐννοιῶν…, ὅπου π.
102 Μ. Ἀθανασίου, Λόγος περί Ἐνανθρωπήσεως τοῦ Λόγου, 54, MPG. 25, 192 B.
103 Βλ. Σοφιανοῦ CHEORGHE PATRUNJEL, «Ἡ πνευματική πατρότητα κατά τόν Μέγα Βασίλειο»,σελ. 45
104 Ἁγίου Συμεών Νέου Θεολόγου, Κατήχησις ΚΗ΄.
_____________________________________________________________________
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (ΚΑΤ᾿ ΕΠΙΛΟΓΗΝ)
1)ΠΗΓΕΣ
Ἀγαπίου ἱερομ. καί Νικοδήμου Ἁγιορείτου, «Πηδάλιον», ἐκδ. «Ἀστήρ», 1982.
Βασιλείου τοῦ Μεγάλου, Ἀσκητικαί διατάξεις, 22, 4, MPG. 31.
-Ὅροι κατά Πλάτος, 37, 4, MPG. 31.
-Ὁμιλία «Ὅτι οὐκ ἔστι αἴτιος τῶν κακῶν ὁ Θεός», 8, ΒΕΠ., 54, 96.
Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Εἰς τόν Μέγαν Ἀθανάσιον, ΕΠΕ, 6, 41.
- Ἀπολογητικός περί τῆς εἰς τόν Πόντον φυγῆς, Β΄, ΕΠΕ, 1, 74
-Ἀντιρρητικός εἰς τήν Εὐνομίου ἔκθεσιν, ΒΕΠΕΣ, 68, 138.
Γρηγορίου Νύσσης, Λόγος Ἀντιρρητικός εἰς τήν Εὐνομίου ἔκθεσιν, ΒΕΠΕΣ, 68, 138.
Διδύμου Ἀλεξανδρέως, Ὑπόμνημα εἰς τούς Ψαλμούς, ΒΕΠ, 45,33.
Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, Κείμενο, μετάφραση, εἰσαγωγή, σχόλια, Ν. Ματσούκα.
Καβάσιλα Ν., Εἰς τήν Θ. Λειτουργίαν, MPG. 150.
Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας, Ἑρμηνεία στήν πρός Ρωμαίους, MPG. 74, 789
Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, Κατήχησις Φωτιζομένων Β΄, ΕΠΕ, Ἅπαντα Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, 1, Κείμενο, μετάφραση, σχόλια, Παν. Παπαευαγγέλου.
Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, Πρός Θαλάσσιον, περί διαφόρων ἀπόρων, MPG. 90.
Νικοδήμου Ἀγιορείτου, Ἐξομολογητάριον, ἐκδ. «Ἅγιος Νικόδημος».
Συμεών Νέου Θεολόγου, Λόγος ΔΕΚΑΤΟΣ ΠΡΩΤΟΣ, στά Ἅπαντα, ἐκδ. Ρηγοπούλου, λόγος ΔΕΚΑΤΟΣ ΠΡΩΤΟΣ.
Σωκράτους, Ἐκκλησιαστική ἱστορία, 5, 19, MPG. 67
Χρυσοστόμου Ἰω., Περί τοῦ μή δημοσιεύειν τά ἁμαρτήματα, MPG., 51, 354.
- Ὁμιλία ΙΑ΄, Εἰς Β΄ Κορινθίους, MPG. 61, 478.
2) ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
Ἀγγελόπουλου Ἀθανασίου, Ἡ ἁμαρτία, Ἀθήνα 2002.
Ἀγγελόπουλου Ἰωάννου, Ἡ Μετάνοια, Ἀθήνα 1998.
Αὐγουστίδη Ἀδαμαντίου (πρωτοπρ.), Ποιμένας καί θεραπευτής, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 1999.
Γκίκα Ἀθ. (πρωτοπρ.), Ὁ πνευματικός καί τό μυστήριο τῆς Μετανοίας, ἐκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2005.
Ζήση Θεοδώρου (πρωτοπρ.), Μοναχισμός, ἐκδ. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 1998.
Θεοκλήτου μοναχοῦ, Διονυσιάτου, Ἀθωνικά ἄνθη, τόμος Α΄, ἐκδ. «Ἀστήρ»(β΄), Ἀθήνα, 1993.
Καλλιακμάνη Βασ. (πρωτοπρ.), Ὁ ἐκκλησιολογικός χαρακτῆρας τῆς ποιμαντικῆς, ἐκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2005.
-Θεολογικά ρεύματα στήν Τουρκοκρατία, «Ἡ διδασκαλία περί ἱκανοποιήσεως τῆς θείας δικαιοσύνης στή Νεοελληνική Θεολογία», ἐκδ. Πουρναρᾶ, 2009.
Καψάνη Γ. (ἀρχιμ. - Καθηγουμένου), Ὀρθόδοξος Μοναχισμός καί Ἅγιον Ὄρος, ἐκδ. Ἱερά μονή Γρηγορίου, Ἅγιον Ὄρος, 1998.
Κορναράκη Ἰω., Ἐγχειρίδιον Ποιμαντικῆς Ψυχολογίας, τεῦχος Α΄, ἐκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1980.
Λουδοβίκου Ν. (πρωτοπρ.), Ἡ Εὐχαριστιακή Ὀντολογία, ἐκδ. Δόμος, Ἀθήνα 1992.
Μεταλληνοῦ Γ. (πρωτοπρ.), Ὁ ἱερεύς ὡς ἐξομολόγος, Ἀνάτυπον ἐκ τοῦ περιοδικοῦ «Ἀπόστολος Βαρνάβας», Λυκωσία 1977.
Μηνιάτη Ἡλία, Διδαχαί καί λόγοι, ἐκδ. Ρηγοπούλου, Θεσσαλονίκη 1969.
Νέλλα Παναγιώτη, Ζῶον θεούμενον, ἐκδ. Περιοδικοῦ «Σύναξη», Ἀθήνα 1981..
Patrunel Gheorghe Σοφιανοῦ, Ἡ πνευματική πατρότητα κατά τόν Μέγα Βασίλειο, διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2009.
Τσιτσίγκου Σπ., (Ἄρθρο), Σχέσεις Ποιμαντικῆς καί Ψυχοθεραπείας, μέ ἀφορμή τήν εἰδική ἔκδοση τοῦ JOYRNAL OF PSYCHOLOGY & THEOLOGY, 31/1/2003.
Σκουτέρη Κ., Ἡ ἔννοια τῶν ὅρων «θεολογία», «θεολογεῖν», «θεολόγος», ἐν τῇ διδασκαλίᾳ τῶν Ἑλλήνων Πατέρων καί ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων μέχρι καί τῶν Καππαδοκῶν, Ἀθήνα 1972.
Σκρέττα Νικοδ. (ἀρχιμ.), Ἡ Θεία Εὐχαριστία καί τά προνόμοια τῆς Κυριακῆς κατά τή διδασκαλία τῶν Κολλυβάδων, ἐκδ. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 2004.
ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ
Ἡμε ρο λο για κόν λύ χνι σμα, Βό λος 1997.
Ἡ θε ο λο γί α τῆς πέ ραν τοῦ τά φου ζωῆς, Βό λος 2006.
Τρεῖς γί γα ντες τοῦ Πνεύ μα τος, Ἀθήνα 2007.
«Καί ἔπνευ σαν οἱ ἄνε μοι», Βόλος 2008.
Σύν πᾶσι τοῖς Ἁγίοις. Ἀνα γνω ρί σεις Ἁγί ων - Ἀμφι σβητή σεις, Βό λος 2009.
Ὁ ἅγιος Γρη γό ριος ὁ Πα λαμᾶς καί ἡ δι δα σκα λί α του, Βό λος 2009.
«Σάλ πιγ ξ θε ό φθογ γος» ( Ὁ ἅγιος Νι κό δη μος Ἁγιο ρεί της), Βό λος 2010.
«Τό μό νον και νόν ὑπό τόν ἥλιον», Βό λος 2011.
«Βασιλεία Θεοῦ καί Αἰώνια Κόλαση», Ἀθήνα 2012.
«Τό πρωτόκτιστον κάλλος», Ἀθήνα 2013
«ΠΟΙΜΑΙΝΕ ΤΑ ΠΡΟΒΑΤΑ ΜΟΥ» (Ἰω. 21, 16)
Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΠΑΤΡΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ.
π. Νικηφόρου Νάσσου Ἱερομονάχου
Αναρτήσεις
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου